To Δεκέμβριο του 1945 ένας Άραβας χωρικός, ο Μοχάμεντ Αλή αλ-Σαμάν πραγματοποίησε μία συγκλονιστική ανακάλυψη στο Ναγκ Χαμαντί της Αιγύπτου.
Κάποιο αόρατο χέρι είχε διαφυλάξει την ανακάλυψη αυτή από το να πραγματοποιηθεί 1000 χρόνια νωρίτερα, διότι κατά πάσα πιθανότητα τα ευρήματα θα είχαν καταλήξει στην πυρά. Η ανακάλυψη ήταν τυχαία, αλλά ουσιαστική. Ο Μοχάμεντ Αλή αλ-Σαμάν αναζητώντας ένα μαλακό χώμα για λίπασμα (το σαμπάχ), χτύπησε με την αξίνα του ένα κόκκινο πήλινο δοχείο. Φοβούμενος ότι ίσως έχει μέσα του κάποιο τζίνι ή πνεύμα, δίστασε. Συνειδητοποιώντας όμως ότι ίσως είχε χρυσάφι το έσπασε. Δεκατρείς δερματόδετοι τόμοι παπύρων είδαν μετά από αιώνες το φως του Ήλιου. Μετά από πολλές περιπέτειες, αλλά και καύση στην πυρά αρκετών τόμων, οι πάπυροι έφθασαν σταδιακά σε χέρια που εκτίμησαν την ανακάλυψη. Μεταφράσθηκαν και μελετήθηκαν. Από τότε πολλοί μίλησαν για μία αφύπνιση της Γνώσης ή για επιστροφή της Γνώσης.
Ο Γνωστικισμός μπορεί να θεωρηθεί ως η εσωτερική σοφία του εσώτερου ζωντανού πυρήνα του ανθρώπου, στις πρωταρχικές αυθεντικές αποκαλύψεις όλων των μεγάλων θρησκειών.
Ονομάσθηκε έτσι από τον Ελληνικό όρο «ΓΝΩΣΙΣ» δηλαδή ανοιχτός στην γνώση. Ορισμός που παραπέμπει στο άνοιγμα της αναζήτησης σε κάθε τομέα της ανθρώπινης σκέψης, σε κάθε θρησκευτική, φιλοσοφική ή επιστημονική υπόθεση που αποτελεί ορίζοντα της συνολικής γνώσης των ΑΛΗΘΩΝ πραγμάτων της κοσμικής ύπαρξης.
Ο Ερμητισμός, έχει θεωρηθεί ως ένας προ-Χριστιανικός Γνωστικισμός. Ο Γνωστικισμός συνδυάστηκε με το Νεοπλατωνισμό, στον οποίο διδάσκονται οι ίδιες Αλήθειες και από τον οποίο έλαβε το Ελληνικό του όνομα «Γνώσις».
Η «Γνώση» από την αρχαιότητα ήδη εκφράστηκε με ποικίλες μορφές σε διαφορετικές κουλτούρες και πολιτισμούς. Γνωστικοί βρίσκονται επίσης και σε μυστικιστικές σχολές του Ιουδαϊσμού και του Ισλάμ. Και όπως οι Χριστιανοί Γνωστικοί, και αυτοί συχνά καταδικάστηκαν ως αιρετικοί από τους κρατούντες την εξουσία της δικής τους θρησκείας.
Ο Γνωστικισμός αναφέρεται στην αντίληψη ότι υπάρχει μια ιδιαίτερη εσώτερη γνώση, ένα κλειδί στην υπερβατική κατανόηση που μόνον ορισμένοι κατέχουν. Για να διακρίνεται από την έννοια της «γνώσης» ως μετάδοσης πληροφοριών, χρησιμοποιείται η λέξη «Γνώση» με Γ κεφαλαίο. Ακόμη και στις λατινογενείς γλώσσες χρησιμοποιείται η λέξη «Gnosis»
Στον Γνωστικισμό η Γνώση προηγείται της πίστης. Όχι η εγκυκλοπαιδική γνώση, αλλά η γνώση του Σύμπαντος, του Θεού και του Ανθρώπου. Ως φιλοσοφικό, γνωσιολογικό και θρησκευτικό σύστημα περιλαμβάνει τρία αλληλένδετα μεταξύ τους στοιχεία:
- Θρησκεία ή τα αληθινά μυστήρια της Ενωσης Θείου και ανθρώπινου πνεύματος και της ύλης.
- Ψυχολογία, την καλλιέργεια ή απόκτηση ειδικού τύπου διάνοιας για τη μελέτη των ιερών κειμένων.
- Φιλοσοφία ή την καλλιέργεια της Γνώσης και της Αλήθειας ως αντιτιθέμενη προς την καθαρώς «συναισθηματική» αντίληψη της ζωής.
Αυτό που είναι σήμερα γνωστό ως Χριστιανισμός στις πάμπολλες μορφές του είναι, κατά μία άποψη, μία πολύ φτωχή εκδοχή του Γνωστικισμού. Αυτό βοηθά στο να εξηγήσουμε την εναντίωση των Πατέρων της Εκκλησίας κατά των Γνωστικών.
Αρχαίοι Γνωστικοί υπήρξαν οι: Σίμων ο Μάγος, Λεύκιος Κάρινος, Μένανδρος, Σατορνείλος, Μονόϊμος, Καρποκράτης και ο γιος του Επιφάνης, Βαρδαϊσάν, Πτολεμαίος, Βαλεντίνος, Βασιλείδης της Αλεξάνδρειας, Μαρκίων της Σινώπης.
Σύγχρονοι Γνωστικοί υπήρξαν οι Jean Bricaud, Gerard Encausse, C.G. Jung, William Blake, Jules Doinel, René Guénon, G. R. S. Mead, Steven Hoeller, Friedrich Nietzsche, Helena Petrovna Blavatsky, Eric Voegelin, Maria Montessori.
Στη σκέψη του εικοστού αιώνα η μορφή που συνδέθηκε πιο στενά με το Γνωστικισμό είναι η του C.G. Jung.